بررسی مهم‌ترین گیاهان مولد بره‌موم در ایران

بره موم یا همان چسب زنبورعسل به طور عمده ماده ای رزینی چسبناک است که توسط زنبورهای عسل از جوانه، برگ ها، پوست، ماده مترشحه از درختان و گیاهان مختلف جمع آوری و در ادامه در داخل کندو با اضافه کردن مقداری موم، گرده گل و ترشحات بزاقی فرآوری م یشود. بره موم تولیدی به وسیله زنبورعسل شبیه موم و معطر که به رنگهای مختلف زرد، سبز، قرمز، قهوه ای تیره و عموما سبز زیتونی بوده و غالبا در قسمت داخلی دریچه پرواز کندوی زنبورعسل مشاهده میشود.

در بین عوامل مختلف موثر در تولید بره موم از جمله شرایط جغرافیایی و آب و هوایی، نژاد و جمعیت کلنی زنبورعسل و میزان ذخیره غذایی کندو؛ گیاهان مولد صمغ و رزین در منطقه بیشترین اهمیت را در کمیت و کیفیت بره موم تولیدی زنبورعسل دارد. از آنجایی که خواص فیزیکی و شیمیایی بر هموم اعم از رنگ، طعم و بو، مواد موثره و خواص دارویی آن متاثر از نوع صمغ و رزین و منشا گیاهی میباشد، شناخت دقیق گیاهان مولد صمغ و رزین هر منطقه ضروری است. به دلیل فلور غنی گونه های گیاهی و اقلیم های متعدد در کشور، تنوع بالایی به لحاظ منابع گیاهی صمغ و رزین در کشور وجود دارد.

هدف از ارائه این مقاله معرفی گونه های گیاهی مولد صمغ و رزین ارزشمند در زنبورداری ایران میباشد.گیاهان تیره سرو، کاج، بید، توس و چتریان مهمترین منابع صمغ و رزین در ایران می باشند که در تهیه بره موم زنبورعسل حائزاهمیت هستند.

بره موم یکی از تولیدات طبیعی کلنی زنبورعسل است که منشا صمغ و رزین های گیاهی داشته و در داخل کندو به عنوان بخشی از سیستم دفاعی کلنی در برابر آفات و بیماری ها مورد استفاده قرار می گیرد. رزین و موم دو ترکیب عمده بره موم را تشکیل داده و در داخل کندو کارکردهای متنوعی از جمله پر کردن شکاف ها و درزها، تنظیم سوراخ تهویه و دریچه پرواز کندو، جلادادن و ضدعفونی سطح داخلی سلول های پرورش نوزادان، محکم کردن محل اتصال قاب ها و بره مومیایی کردن اجساد و لاشه حیوانات و حشرات مهاجم کندو دارد.

• ؛؛ بره موم زنبورعسل دارای سه منبع اصلی می باشد:
• 1 » گیاه ( صمغ و رزین و گاهای قسمت های سبز جوانه ها)
• 2 » ترشحات غدد بزاقی زنبورعسل که در حین جمع آوری قطعات صمغ و رزین گیاهی و اتصال به سبد گرده اضافه می شود
• 3 » موم زنبورعسل که در حین تولید بره موم توسط زنبورهای پرستار به صمغ افزوده می شود.

ترکیبات شیمیایی بره موم از نظر کیفی و کمی بسته نسبت به گیاهان مولد صمغ و رزین در هر منطقه متغییر است. ترشح صمغ و رزین توسط گیاه به منظور مصونیت گیاه از هجوم آفات و بیمار یها انجام م یشود و تا زمان کریستاله شدن رزین جریان ترشحی آن ادامه می یابد. در بسیاری از گیاهان برای جلوگیری از نفوذ و هجوم آفات و بیمار یها و یا ممانعت از گسترش پاتوژن به بافت های سالم از این محل ها صمغ و رزین ترشح م یشود و به عبارتی تولید این مواد بخشی از مکانیسم دفاعی گیاه در برابر عوامل بیماری زاگر محسوب میشود.

صمغ ها
صمغ ها ترکیباتی هستند که از متابولیسم ثانویه در میکروارگانیسم ها، ماکروفیت ها و گیاهان عالی تولید می گردند.صمغ ها توسط سلول های ترشح کننده صمغ تولید و در کانال های ترشحی صمغ در پوست گیاه جریان دارند.

بخش عمده ترکیب شیمیایی صمغ ها را پلی ساکاریدها تشکیل می دهند که به همراه آن ترکیبات ترپنویید وپروتئینی مانند باسورین و ترکیبات دیگری از قبیل اسید گلوکورنیک و اسید گالاکتورونیک یافت می شود. نوع پلی ساکارید موجود در صمغ ها از نوع هتروپلی ساکاریدها می باشد و این ترکیبات از مونومرهای قندی متفاوتی حاصل میشوند. صمغ ها به دلیل ساختمان پلی ساکاریدی خاصی که دارند، بسیار هیدروفیل هستند و به آسانی می توانند تا 400 برابر حجم خود آب جذب و ذخیره کنند. این مواد نقطه انجماد ندارند و در حلال های الکل و اتر نامحلول اند.

صمغ ها با توجه به ساختمان شیمیایی ویژه در معده انسان و دام تحت تاثیر آنزیم ها قرار نمی گیرند و بنابراین قابل هضم و انرژی زا نیستند. گیاهانی که صمغ تولید می کنند اغلب جزو گیاهان درختچه ای و یا درختی کند رشد هستند. صمغ ها به اشکال مختلف مفتولی، قطره ای و یا ورقه های ضخیم از گیاهان تراوش می شوند. صمغ کتیرا، صمغ بادام کوهی و صمغ عربی از نظر تجاری و تاریخی جزو مهمترین صمغ های گیاهی به شمار می آیند.

رزین ها
رزین ها به گروهی از مواد طبیعی اطلاق می شود که جامد یا نیمه جامد و بی شکل هستند و دارای ساختمان پیچیده و متفاوتی می باشند. رزین ها به طور عمده حاصل متابولیسم گیاهان عالی هستند و اغلب از بازدانگان و نهاندانگان به دست می آیند. این مواد بیشتر در سلول های ترشحی و به ویژه در حفره های شیزوژن و شیزولیزوژن گیاهان تشکیل می شوند.

رزین ها در آب غیرمحلول ولی در الکل ، اتر و استون حل می شوند. رزین ها با ترکیبات مختلف ممکن است بصورت مخلوط وجود داشته باشند و ترکیبات منحصر بفردی را ایجاد نمایند مانند: الکل رزین ها، اسید رزین ها، رزین های گلیکوزیدی، اولئورزین ها ( همراهبا روغن ها ) ، گم رزین ها ( همراه با صمغ ) ، الئوگم رزین ها (همراه با روغن و صمغ ). الئورزین ها شامل رزین و ترکیبات اسانس های فرار هستند . این مواد به طور عمده از گیاهان تیره مخروطیان تولید می گردند. مانند تربانتین که الئورزین مایع است و از درخت کاج بدست می آید. تربانتین در مجاروت هوا مقداری از اسانس خود را از دست می دهد و به صورت جامد در می آید. صمغ رزینی سقز یکی از انواع دیگر صمغ های الئورزین بسیار معروف است که از گیاهان جنس بنه  Pistacia sp استحصال می شود.الئوگم رزین ها اسانس زیادی دارند و بیشتر در خانواده چتریان تولید می شود از جمله باریجه و آنغوزه که از گیاهان جنس کماFerula  بدست می آید .
 

نحوه جمع آوری صمغ و رزین و فرآوری بره موم در کندو
بره موم از محصولات ارزشمند کلنی های زنبورعسل می باشد که منشا گیاهی داشته و ویژگی های آن بسته به نوع گونه های گیاهی هر منطقه بسیار متغییر است.زنبورهای چراگر به جمع آوری مواد مترشحه گیاهی مختلف از جمله صمغ، رزین، موسیلاژ، شیرابه های لاتکس و گاها بخش هایی از قسمت سبز جوانه گیاه می پردازند و تکه های رزین یا صمغ تراوش شده از جوانه گیاهان را بوسیله پاهای عقبی و قطعات دهانی شکسته و جدا می کنند ، سپس آن ها را بوسیله بزاق دهان نمناک کرده و شکل حبه مانند به آن می دهند و در نهایت به وسیله آرواره ها و به کمک پاها حبه ها را در داخل سبد گرده در پاهای عقبی قرار داده و به کندو حمل می کنند. در ادامه زنبور حامل صمغ معمولا در محلی در داخل کندو قرار گرفته و برای جدا کردن صمغ از روی پاهای خود مدتها وقت صرف می کند و معمولا سایر زنبورهای پرستار به آن کمک می کنند.

با توجه به این که حدود 23 الی 35 درصد بره موم را موم تشکیل میدهد تبدیل صمغ به بره موم با کمک زنبوران جوان تولیدکننده موم و با اضافه کردن مقداری موم و گرده گل انجام می پذیرد. در نهایت به طور متوسط بین 50 تا 55 درصد بره موم از صمغ یا رزین گیاهی، بیش از 5 درصد آن از دانه های گرده، 25 تا 30 درصد از موم، 10 درصد از روغن های ضروری و فرار، 0.6 – تا 4.1 درصد تانن و 5 درصد از ترکیبات آلی و معدنی تشکیل شده است . درصد صمغ و رزین موجود در بره موم به فراوانی گیاهان مولد آن ها در منطقه استقرار زنبور بستگی دارد و کیفیت بره موم تولید شده به وسیله زنبورعسل برمبنای منبع گیاهی آن ارزیابی می شود .

تفاوت گرده و صمغ داخل سبد گرده
نبورعسل بعد از جم عآوری ذرات گرده گل و صمغ و رزین گیاهی، حمل و انتقال گرده و صمغ به کندو را بوسیله سبد گرده انجام می دهد. اما تفاوت هایی در این دو وجود دارد ، از جمله این که گرده داخل سبد گرده بافت پودری و متخلل دارد در حالی که صمغ و رزین داخل سبد گرده، صیقلی، براق و چسبناک م یباشد. معمولا بار گرده حمل شده به کندو به آسانی از سبد گرده جدا شده اما صمغ و رزین به دلیل چسبناک بودن به سختی و با کمک زنبورهای پرستار داخل کندو تخلیه میشوند .

تفاوت عسلک و صمغ
فعالیت زنبورعسل جهت جمع آوری شیرابه های قندی و صمغ و رزین گیاهی از روی قسمت های مختلف غیر از گل از جمله ساقه، برگ و شاخه ها انجام می شود. در اثر فعالیت حشرات دارای قطعات دهانی مکنده از جمله شته ها، پسیل ها، سفیدبالک ها و شپشک ها شیرابه های قندی بر روی ساقه و برگ گیاه تولید می شود که نحوه جمع آوری و انتقال آن به کندو همچون شهد گل ها و با کمک خرطوم و به وسیله کیسه دان عسلی به کندو حمل می شود و در نهایت در داخل کندو به عسلک فرآوری می شود .در حالی که جمع آوری تکه های صمغ و رزین گیاهی توسط قطعات دهانی و آرواره ها و انتقال به کندو همچون بار گرده توسط سبد گرده صورت می گیرد

منابع ارزشمند گیاهی مولد بر هموم در دنیا
بره موم یک محصول طبیعی با منشا صمغ و رزین های گیاهی و فرآوری شده توسط زنبورعسل می باشد. تنوع در رنگ بره موم های تولیدی ( قرمز، سبز، قهوه ای متمایل به سبز تا قهوه ای تیره ) ، ویژگی های ارگانولپتیک، فیزیکوشیمایی و بیولوژیکی بره موم حاکی از تنوع گیاهان مولد صمغ و رزین در مناطق مختلف بسته به پوشش گیاهی مرتع دارد.

منبع گیاهی مولد بره موم براساس بررسی ساختار شیمیایی مواد صمغی و رزینی تولید شده بر روی گیاهان و مطابقت آن با بره موم های تولیدی در کندوهای مستقر در آن منطقه تعیین می گردد. در برخی از بررسی ها محققین براساس آنالیز گرده های موجود در شان ها به بررسی منابع گیاهی بره موم اقدام می کنند که با توجه به تفاوت منابع گیاهی گرده و رزین عملا این روش مورد پذیرش عموم نیست.

از آن جایی که فعالیت جمع آوری صمغ و رزین بر روی درختان و بر روی قسمت های بالایی گیاه صورت می گیرد مشاهده مستقیم فعالیت زنبورعسل و تعیین گیاهان مولد صمغ و رزین جذاب برای زنبورعسل به سختی انجام می پذیرد در نتیجه لزوم برررسی های بیشتر در جهت شناسایی منابع گیاهی صمغ و رزین و ترکیب شیمیایی بره موم های شاخص هر منطقه و مطابقت ترکیب شیمیایی بره موم تولیدی در کندو با صمغ و رزین ضروری به نظر میرسد.

مقاله کامل بررسی مهم‌ترین گیاهان مولد بره‌ موم در ایران را از اینجا دانلود کنبد